Thời phục hưng của Riso
- Kho Muc Risograph Studio
- Apr 23, 2020
- 8 min read
Updated: Apr 24, 2020
Khởi điểm từ những năm 1950, in Riso đang tái thịnh hành với những mục đích sáng tạo mới.
Năm 2010, tại một chiếc kho nhỏ ở New York, nghệ sĩ Pan Terzis lần đầu tiếp xúc với chiếc máy in cũ của một người bạn. Terzis thuật lại “bạn tôi bảo tôi là hắn vừa tìm mua được một cái máy in Riso giống in lụa, nhưng mà máy này nó tự động. Lúc mới tới, tôi nhìn cái máy vừa cũ vừa lạ này mới hỏi ‘Cái máy nào là Riso đâu?’, hắn mới bảo ‘Là cái máy này chứ đâu!’”
Trong vòng 24 tiếng tiếp theo, Terzis đã dùng cái máy đó để in một quyển sách 50 trang. Và thế là Terzis đã gia nhập hàng ngũ những nghệ sĩ thế kỉ 21 vận dụng công nghệ xưa cũ này để tạo ra tác phẩm mới.
Chỉ một vài lần thấm mực là Riso đã có thể tạo ra những bản phối màu độc đáo. PAN TERZIS/MEGA PRESS
Là một bản sao của máy in Rô-nê-ô với cách nhả mực của in lụa, máy in Riso đã đi một chặng đường dài từ những bước khởi điểm vào năm 1958 tại một căn nhà nhỏ khiêm tốn ở Tokyo. Với mục đích ban đầu chỉ là để phục vụ nhu cầu của các cửa hàng kinh doanh, chiếc máy cồng kềnh này lại ấp ủ vô vàn tiềm năng cho nghệ thuật in ấn. Trên toàn thế giới hiện nay, máy Riso đang được sử dụng bởi nhiều nghệ sĩ và nhà xuất bản độc lập để tạo ra những cuốn zine và những bản in nghệ thuật độc đáo chất lượng cao. Ngoài việc sử dụng những tông màu sặc sỡ với chi phí sản xuất thấp, in Riso còn kết hợp những phương thức sản xuất hiện đại và truyền thống với nhau (máy có thể xử lí những bản thiết kế kĩ thuật số nhưng những cái “drum” mực thì phải được tráo bằng tay). Công đoạn độc đáo này khiến Riso mang lại những trải nghiệm hoài cổ pha lẫn với cách tân.
Khi mới ra đời, cơ chế tự động với năng suất cao đã giúp máy Riso trở nên phổ biến tại những văn phòng ở Nhật, nhưng tốc độ in chỉ là một phần nhỏ trong những lí do khiến chiếc máy Riso quay trở về thời hưng thịnh trong những năm gần đây.
Bên trái: máy in Riso với 2 cái “drums” mực. Bên phải: bản in Riso vừa mới “ra lò còn nóng hổi”. Lúc trước máy Riso chỉ xuất hiện trong những văn phòng nhỏ, nhưng nay thì các nghệ sĩ đã có thể mua chúng trên eBay. EVAN NICOLE BROWN
Khuôn viên của trường Đại Học Nghệ Thuật Thị Giác tại thành phố New York có một xưởng chỉ dành riêng cho Riso với tên gọi là RisoLab – một không gian đa học thuật với tất cả mọi thứ từ in ấn, sản xuất đến xuất bản đều xoay quanh những tác phẩm dùng công nghệ Riso. Trên tường của xưởng dán đầy các loại poster. Nếu không thấy tận mắt những chiếc máy rục rịch đẩy chúng ra khỏi lò in thì người xem có thể lầm tưởng những cái poster này là cũ kĩ dựa trên phong cách “bạc màu” đặc trưng của chúng. Trong xưởng, một số bạn sinh viên đang thiết kế bản in của họ trên những màn hình sạch bong không tí vảy mực. Số khác thì cầm kim bấm đi loay hoay, chờ cho mấy trang zines của họ khô trước khi đóng chúng lại thành cuộn với nhau. Trong căn phòng phỏ kế bên là chiếc máy in lâu đời nhất của xưởng (nhưng vẫn hoạt động ngon lành). Một nữ sinh viên cố tận dụng hết thời gian của mình với chiếc máy này trước khi lịch trình máy đổi sang cho người khác. Cô kiên nhẫn quan sát những bản in của mình bừng lên sức sống khi máy nhả ra những gam màu đỏ nóng đầy rạo rực.
Máy Riso hoạt động bằng cách ấn một âm bản của bản thiết kế lên một bản master bằng vải. Bản master này sau đó được quấn quanh một cái “drum” mực để khi cái drum này nhả mực lên giấy thì sẽ hình thành dương bản.Tương tự như in lụa, bản master và cái drum chỉ có thể in một màu duy nhất; để có được hai tông thì ta phải cho bản in của mình chạy lại vào máy với một cái drum mực khác và một bản master khác. RisoLab vừa tậu được một chiếc máy Riso mới hiện đại hơn có thể chạy 2 drum cùng một lúc. Nghệ sĩ Terzis cho biết màu hồng và xanh dương là tổ hợp màu được sử dụng nhiều nhất vì độ chói lọi của chúng, đồng thời chính sự loè loẹt “vô duyên” này giúp những bản Riso đạt được cảm giác “thủ công” và “không hoàn hảo” đang khá thịnh hành trong các ấn phẩm indie.
Trước khi trở thành công cụ sáng tạo của các nghệ sĩ, Riso được ra đời trong hoàn cảnh cần thiết. Sau Thế Chiến thứ hai ở Nhật, mực emulsion (tạm dịch: mực nhũ) chỉ tồn tại ở dạng hàng nhập khẩu mắc tiền, trong khi quy trình nhập khẩu chúng lại không đáng tin cây. Tình trạng này là hệ quả của việc Nhật đánh thuế nhập khẩu cao đối với các hàng công nghiệp Châu Âu và Mỹ nhằm hạn chế chi tiêu vào các sảm phẩm ngoại quốc với mục đích phục hồi kinh tế nước nhà sau khủng hoảng chiến tranh. Để mang đến cho thị trường một sự lựa chọn rẻ tiền hơn, ông Noboru Hayama đã phát minh ra “Riso” – một loại mực làm từ đậu nành vừa lí tưởng để tạo ra các bản in chất lượng cao vừa phù hợp về mặt giá cả.
Chiếc máy in Riso mà Hayama thiết kế để dùng chung với loại mực mới này hứa hẹn sẽ vượt trội về năng suất cũng như thân thiện hơn với môi trường so với đối thủ lúc bấy giờ là chiếc máy photocopy. Khi chiếc máy lai tạp giữa in lụa, in offset, và in laser này du nhập vào thị trường Mỹ vào năm 1986, nó trở thành cuộc cách mạng đối với các doanh nghiệp và công sở nhỏ như trường học, nhà thờ, các cửa hàng kinh doanh; nơi nào cần in/photocopy từ 50 tới 10,000 bản thì câu trả lời của họ chính là Riso.
Bên trái là bảng tra màu liệt kê những loại mực có sẵn cho Riso. Các bảng bên phải mô phỏng các loại mực đó khi phối hai màu cùng nhau ở các cường độ khác nhau tính bằng phần trăm. SVA RISO LAB
Matt Davis - ông chủ/người vận hành nhà xuất bản Perfectly Acceptable ở Chicago - cho rằng chính sự tồn tại ngắn ngủi của Riso với vai trò là chiếc máy photocopy hỗn tạp đã tạo điều kiện cho nó biến thành công cụ sáng tạo của các nghệ sĩ. Ông nói “Đối với công nghệ photocopy nhìn chung thì máy Riso lỗi thời khá nhanh. Kết cục là sau khi sử dụng, chúng được đưa ra bán lại trên thị trường với giá rẻ, mà điều đó thì quá tốt cho các bạn nghệ sĩ muốn lùa mấy cái máy này về.”
Chiếc máy Riso đầu tiên của ông Davis là từ một bưu điện ở Ohio bàn giao lại cho ông miễn phí. Khi ông bắt đầu mở xưởng in vào năm 2013, ông bảo là giới Riso “ngầm” lúc đó giống như là “miền Tây hoang dã” vậy. Nichole Shinn, một trong bốn người vận hành hội xuất bản TXTbooks tại Brooklyn, cho biết máy Riso “vốn không được thiết kế để phục vụ mục đích nghệ thuật, nhưng chính vì thế mà nó lại trở nên thú vị đối với nhiều người… họ muốn luồn lách cái thử thách này để tạo ra những bản in và những phương thức sử dụng máy sao cho sáng tạo nhất.”
Những nhà xuất bản độc lập như Perfectly Acceptable và TXTbooks đang giúp thẩm mỹ “thô ráp” và “nhìn thủ công” của Riso trở thành một hiện tượng toàn cầu. Với vô vàn các cách phối màu khác nhau, Riso như đang đứng trước bậc thềm bức phá của nghệ thuật (Davis thích nhất là phối “bạc hà và hoa hướng dương tại 100%”, còn Terzis thì lại mê phối các tổ hợp màu phụ bởi vì “khi bạn pha các màu phụ với nhau thì chúng dường như dao động và ngân lên”). Nhưng nhà thành lâp Issue Press – ông George Wietor – chỉ trích xu hướng phát triển “vẻ ngoài nghệ thuật” của Riso vì theo ông, điều này làm mờ dần mục đích ban đầu của nó. “Sự giản lược của Riso tạo điều kiện cho một quá trình xuất bản nghệ thuật đặc trưng vừa tầm với, và nó cũng cho phép tôi làm việc với giấy và mực theo một cách thức riêng mà bình thường sẽ khó đạt được,” ông nói, “nhưng tôi hơi lo ngại về việc nâng đẩy Riso lên thành một thứ gì đó hoa mỹ - lúc đó nó sẽ không còn là Riso nữa, vì tôi nghĩ Riso là một phương thức sản xuất chứ không phải là một phong cách nghệ thuật.”
Ngày nay, bạn có thể mua một máy Riso trên eBay tầm dưới $1500 (khoảng 36 triệu VND). Tuy vậy, chiếc máy được nhiều người yêu mến này không phải là không có hạn chế. Giấy thấm mực Riso tốt nhất là giấy thô, nên lời khuyên là bạn không nên sử dụng các loại giấy bóng/phủ bóng mắc tiền. Số lượng mực cũng có hạn, nhưng bạn có thể in một vài sơ đồ Venn để thử nghiệm. Đôi lúc bạn có thể khám phá được các tổ hợp mực độc đáo ngoài vùng phủ sóng của phổ màu CMYK (nhưng thỉnh thoảng mấy tổ hợp mực Riso này cũng hơi mập mờ).
“Nỗi lo sợ của tôi là ngày càng có nhiều nghệ sĩ sử dụng Riso vì như vậy nó có khả năng trở thành một cái mốt nhất thời không bên vững,” Terzis nói, “nhưng tôi cũng nghĩ Riso cần trở nên bớt xa lạ hơn để khi chúng ta nhìn vào một bản in Riso, chúng ta không bị mất cảnh giác trong việc đánh giá những bản in này vì đôi lúc cách thức sản xuất nghệ thuật xa lạ sẽ che dấu đi nội dung của tác phẩm. Nói cho cùng thì cái phương thức sản xuất vẫn là trung tính.”
Ông Wietor đã tạo ra một bản đồ thế giới (chia theo quốc gia) để liệt kê các xưởng in, studio, và các nhà xuất bản sử dụng công nghệ Riso. Cái danh bạ này chỉ là một phần nhỏ của cơ sở dữ liệu minh chứng cho tầm ảnh hưởng lan mạnh của chiếc máy này, đặc biệt là ở Mỹ, Canada, và Châu Âu. “Ý tưởng cho bản Atlas các xưởng in Riso ra đời trong hoàn cảnh hơi lạc lõng,” ông Wietor nói. “Khi tôi mới mở xưởng, tôi chỉ thân quen với một vài nhà xuất bản bên Châu Âu, nên tôi tạo ra tấm Atlas này như một phương thức để kết nối với những studio/nhà xuất bản khác. Lúc đó tôi tự hỏi làm sao chúng ta có thể hình thành một cộng đồng xoay quanh Riso khi mà chúng ta chẳng hề biết đến sự tồn tại của nhau.”
Tinh thần cộng đồng cũng là sứ mệnh trọng tâm của xưởng RisoLab. “Tôi nghĩ đó là khái niệm đẹp – in ấn và xuất bản lúc nào cũng là về thông tin và cộng đồng,” Terzis nói. “Bạn không thể làm việc trong tình trạng cô lập, tất cả chúng ta lúc nào cũng tồn tại trong một ngữ cảnh xã hội nhất định. Chúng ta không thể mưu sinh một thân một mình mà chúng ta cần có những người khác. Tôi nghĩ in ấn và xuất bản nhắc nhở chúng ta về chuyện đó, đặc biệt là in Riso.”
/ bài viết này được dịch bởi Đạt, từ bài gốc viết bởi Evan Nicole Brown /
Original English article at: https://www.atlasobscura.com/articles/risograph-machines
Commentaires